زنجیره تأمین تراشه در جهان برای مواجهه با پیامدهای محدودیت‌های نادر خاکی از سوی چین آماده می‌شود

پس از آنکه چین محدودیت‌هایی بر صادرات مواد معدنی عناصر نادر خاکی اعمال کرد و ایالات متحده با تعرفه‌های اضافی و محدودیت در فروش نرم‌افزار به این کشور آسیایی پاسخ داد، کسب‌وکارها در سراسر زنجیره تأمین جهانی نیمه‌هادی‌ها، خود را برای اختلالات ناشی از تشدید جنگ تجاری آماده می‌کنند.

محدودیت‌های چین، که هدفمندترین اقدام تا به امروز برای محدود کردن عرضه مواد نادر خاکی به شمار می‌رود، نخستین تلاش جدی پکن برای اعمال صلاحیت فرامرزی بر شرکت‌های خارجی با هدف قرار دادن صنعت نیمه‌هادی‌ها است و تهدیدی برای توقف تولید تراشه‌هایی محسوب می‌شود که به رونق هوش مصنوعی (AI) قدرت می‌بخشند. این اقدامات، رئیس‌جمهور ایالات متحده  را بر آن داشت تا روز جمعه اعلام کند که تعرفه اضافی ۱۰۰ درصد بر چین و کنترل‌های صادراتی بر «هرگونه و تمامی نرم‌افزارهای حیاتی» اعمال خواهد کرد.

به گفته یک فرد آگاه در شرکتASML Holding NV، تنها تولیدکننده ماشین‌آلات ساخت پیشرفته‌ترین نیمه‌هادی‌ها در جهان، محدودیت‌های عناصر نادر خاکی ممکن است به تأخیرهایی چند هفته‌ای در ارسال محموله‌ها برای این شرکت منجر شود.

یک مدیر ارشد در یک شرکت بزرگ تراشه‌سازی آمریکایی گفت که این شرکت همچنان در حال ارزیابی تأثیرات بالقوه است. اما به گفته این شخص، واضح‌ترین ریسکی که شرکت در حال حاضر با آن مواجه است، افزایش قیمت آهن‌رباهای وابسته به عناصر نادر خاکی است که برای زنجیره تأمین تراشه حیاتی هستند.

یک مقام مسئول در یک شرکت تراشه‌سازی دیگر آمریکایی اظهار داشت که این کسب‌وکار در تلاش است تا به‌سرعت مشخص کند کدام‌یک از محصولاتش حاوی عناصر نادر خاکی از چین هستند و نگران است که الزام چین به دریافت مجوز، زنجیره تأمین آن را متوقف کند.

مشخص نیست که کدام محصولات نرم‌افزاری از ایالات متحده ممکن است تحت تأثیر آخرین ممنوعیت صادراتی پیشنهادی ترامپ قرار گیرند. در ماه جولای، دولت الزامات مجوز صادرات برای فروش نرم‌افزارهای طراحی تراشه را لغو کرده بود؛ قوانینی که در ماه می به عنوان بخشی از مجموعه‌ای از اقدامات در پاسخ به محدودیت‌های پیشین پکن بر صادرات عناصر نادر خاکی ضروری، وضع شده بود.

قوانین جدید چین شرکت‌های خارجی را ملزم می‌کند تا برای ارسال هرگونه ماده‌ای که حتی مقادیر ناچیزی از عناصر نادر خاکی چین را در خود دارد، مجوز دریافت کنند،و به صراحت به قطعاتی اشاره می‌کند که برای ساخت تراشه‌های کامپیوتری خاص و تحقیقات پیشرفته هوش مصنوعی با کاربردهای نظامی استفاده می‌شوند.

Gracelin Baskaran، مدیر متمرکز بر مواد معدنی حیاتی در مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی، گفت: این‌ها سخت‌گیرانه‌ترین کنترل‌های صادراتی هستند که چین به کار گرفته است. کاملاً واضح است که آن‌ها ابزارها و اهرم لازم را برای وادار کردن نه‌تنها شرکت‌های آمریکایی، بلکه شرکت‌های سراسر جهان به تبعیت، در اختیار دارند.

ماشین‌آلات تراشه‌سازی، مانند آن‌هایی که توسط ASML و Applied Materials Inc فروخته می‌شوند، به دلیل داشتن لیزرها، آهن‌رباها و سایر تجهیزات بسیار دقیق که از این عناصر استفاده می‌کنند، وابستگی ویژه‌ای به عناصر نادر خاکی دارند.

شرکت ASML در حال آماده شدن برای اختلالات است، به‌ویژه به دلیل بندی که شرکت‌های خارجی را ملزم به کسب تأییدیه چین برای صادرات مجدد محصولاتی می‌کند که حاوی عناصر نادر خاکی این کشور هستند. ASML در حال لابی با متحدان هلندی و آمریکایی برای یافتن جایگزین است.

Jacob Feldgoise، تحلیلگر ارشد تحقیقات داده در مرکز امنیت و فناوری‌های نوظهور دانشگاه Georgetown، گفت: در زنجیره ارزش نیمه‌هادی‌ها، کنترل‌های صادراتی جدید چین به احتمال زیاد بیشترین تأثیر را بر تراشه‌سازانی خواهد داشت که از مواد شیمیایی مبتنی بر عناصر نادر خاکی در فرآیند ساخت تراشه استفاده می‌کنند و همچنین بر سازندگان ابزارهایی که آهن‌رباهای عناصر نادر خاکی را در تجهیزات خود ادغام می‌کنند.

برخی این پرسش را مطرح کرده‌اند که این محدودیت‌ها تا چه زمانی ادامه خواهند داشت و آن‌ها را نوعی قدرت‌نمایی احتمالی پیش از سفر برنامه‌ریزی‌شده ترامپ به آسیا می‌دانند که انتظار می‌رفت شامل دیداری با رئیس‌جمهور چین، Xi Jinping، در اواخر این ماه باشد. مشخص نیست که چین چگونه می‌تواند عناصر نادر خاکی را در چنین سطوح ناچیزی ردیابی کرده و قوانین را اجرا کند.

اما اقدام چین در عوض تنش‌ها با ایالات متحده را تشدید کرده است. تعرفه‌های اعلام‌شده توسط ترامپ، مالیات واردات بر بسیاری از کالاهای چینی را از ماه آینده به ۱۳۰ درصد افزایش خواهد داد. این رقم اندکی کمتر از سطح ۱۴۵ درصد است که در اوایل سال جاری اعمال شده بود، پیش از آنکه هر دو کشور در یک آتش‌بس برای پیشبرد مذاکرات تجاری، تعرفه‌ها را کاهش دهند. روز جمعه، ترامپ همچنین تهدید کرد که دیدار خود با Xi را به کلی لغو خواهد کرد و کنترل‌های جدید بر عناصر نادر خاکی را اقدامی «خصمانه» توصیف کرد.

ترامپ در پستی در شبکه اجتماعی Truth Social گفت: من همیشه احساس می‌کردم که آن‌ها در کمین نشسته‌اند و اکنون، طبق معمول، ثابت شد که حق با من بوده است! به هیچ وجه نباید به چین اجازه داده شود که جهان را گروگان بگیرد.

این نخستین بار نیست که عناصر نادر خاکی در مرکز جنگ‌های تجاری ایالات متحده و چین قرار می‌گیرند. پس از آنکه ترامپ در اوایل سال جاری تعرفه‌ها بر واردات چین را افزایش داد، دولت چین با قطع صادرات مواد معدنی به شرکت‌های آمریکایی پاسخ داد. مقامات دو طرف در بهار به یک آتش‌بس توافق کرده بودند که بر اساس آن ترامپ عوارض را کاهش داد و مقامات Xi با ازسرگیری جریان این مواد معدنی موافقت کردند.

بزرگ‌ترین تراشه‌سازان جهان، از جملهIntel Corp، Taiwan Semiconductor Manufacturing CoوSamsung Electronics Co، برای تولید نیمه‌هادی‌ها به ASML متکی هستند.. Samsung و Intel از اظهارنظر خودداری کردند. TSMC به درخواست اظهارنظر پاسخی نداد.

یک مقام کاخ سفید گفت که دولت و سازمان‌های مربوطه در حال ارزیابی هرگونه تأثیر ناشی از قوانین جدید هستند که بدون اطلاع قبلی اعلام و در تلاشی آشکار برای اعمال کنترل بر کل زنجیره‌های تأمین فناوری جهان اعمال شده‌اند.

کمیته منتخب مجلس نمایندگان ایالات متحده در مورد چین، این کشور آسیایی را به دلیل این اقدام مورد انتقاد قرار داد و این محدودیت‌ها را اعلان جنگ اقتصادی علیه ایالات متحده» توصیف کرد. رئیس کمیته، John Moolenaar، که یک جمهوری‌خواه است، روز پنجشنبه در بیانیه‌ای گفت که چین «یک اسلحه پر را به سمت اقتصاد آمریکا شلیک کرده است.

آلمان، بزرگ‌ترین اقتصاد اروپا، پیش از این اقداماتی را برای تنوع‌بخشی به تأمین مواد خام خود آغاز کرده است و وزارت اقتصاد این کشور روز جمعه محدودیت‌های چین را «مایه نگرانی بزرگ» خواند. دولت اعلام کرد که برای پاسخگویی در تماس نزدیک با شرکت‌های آسیب‌دیده و کمیسیون اروپا است.

تایوان برای تأمین عناصر نادر خاکی عمدتاً به اروپا، ایالات متحده و ژاپن متکی است. وزارت امور اقتصادی این کشور در بیانیه‌ای گفت: ما همچنان به ارزیابی بیشتری پیش از تصمیم‌گیری در مورد تأثیر» بر صنعت تراشه نیاز داریم. «ما به نظارت بر تأثیر غیرمستقیم ناشی از نوسانات قیمت‌گذاری مواد خام و تعدیل زنجیره تأمین ادامه خواهیم داد.

نمودار ارائه‌شده با عنوان «China Has Leverage Over Seven Rare Earth Metals Amid Trade Tensions With the US»  (در بحبوحه تنش‌های تجاری با ایالات متحده، چین به واسطه هفت فلز نادر خاکی اهرم فشار را در اختیار دارد)، به روشنی تسلط تقریباً انحصاری چین بر تولید جهانی هفت عنصر استراتژیک از عناصر نادر خاکی را به تصویر می‌کشد. این عناصر شامل ساماریم، گادولینیوم، تربیوم، دیسپروزیوم، لوتتیوم، ایتریوم و اسکاندیم  هستند.

تسلط چین: نمودار میله‌ای نشان می‌دهد که چین نزدیک به ۱۰۰ درصد از تولید تصفیه‌شده شش عنصر اول را در اختیار دارد. این سلطه، آسیب‌پذیری شدید کشورهایی مانند ایالات متحده را که طبق نمودار هیچ تولید تصفیه‌شده‌ای از این عناصر ندارد، آشکار می‌سازد.

وابستگی زنجیره تأمین: این عناصر در تولید آهن‌رباهای بسیار قوی، لیزرها و قطعات اپتیکی که در تجهیزات پیشرفته ساخت نیمه‌هادی‌ها ((مانند دستگاه‌های لیتوگرافی شرکتASML) به کار می‌روند، نقشی حیاتی دارند. بنابراین، تسلط چین بر این منابع به معنای کنترل یک گلوگاه استراتژیک در پیشرفته‌ترین بخش‌های صنعت فناوری است.

بازیگران حاشیه‌ای: در مورد اسکاندیم، اگرچه چین همچنان بازیگر اصلی است (بیش از ۸۰ درصد)، کشورهایی مانند ژاپن، هند و روسیه نیز سهم اندکی در تولید دارند. با این حال، این سهم برای برهم زدن اهرم فشار چین کافی نیست و تنها نشان‌دهنده ظرفیت‌های محدود برای تنوع‌بخشی در کوتاه‌مدت است.

ارتباط با گزارش و پیامدهای بازار

این تصویر، داده‌های کمی لازم برای درک عمق تهدید ذکرشده در گزارش را فراهم می‌کند. محدودیت‌های صادراتی چین یک اقدام تئوریک نیست، بلکه یک تهدید واقعی است که بر پایه یک واقعیت استراتژیک، یعنی انحصار تولید، بنا شده است. این نمودار تأیید می‌کند که چرا شرکت‌های آمریکایی و اروپایی از توقف زنجیره تأمین خود نگران هستند و چرا دولت‌های غربی این اقدام را «اعلان جنگ اقتصادی» تلقی می‌کنند. این تصویر به سرمایه‌گذاران و تحلیلگران هشدار می‌دهد که ریسک ژئوپلیتیک در بازار عناصر نادر خاکی به بالاترین سطح خود رسیده و هرگونه اختلال در عرضه از سوی چین می‌تواند به جهش قیمت‌ها و کمبود شدید در صنایع کلیدی منجر شود.

تحلیل و جمع‌بندی

تحلیل کمّی

گزارش حاضر بیش از آنکه داده‌محور باشد، بر توصیف ریسک‌های کیفی متمرکز است. با این حال، می‌توان تأثیرات کمی مشخصی را استنتاج و پیش‌بینی کرد:

تأثیر بر قیمت‌گذاری: با توجه به تسلط چین (که در نمودار نیز مشهود است)، محدودیت عرضه به طور مستقیم به افزایش قیمت عناصر نادر خاکی در بازارهای بین‌المللی منجر خواهد شد. قیمت آهن‌رباهای نئودیمیوم که به عناصری مانند دیسپروزیوم و تربیوم وابسته است، می‌تواند به عنوان شاخصی پیشرو عمل کند. انتظار می‌رود قیمت این عناصر در کوتاه‌مدت افزایش یابد، مگر آنکه چین از اجرای کامل محدودیت‌ها عقب‌نشینی کند.

اختلال در عرضه و تقاضا: تقاضا برای عناصر نادر خاکی، به ویژه از سوی بخش‌های فناوری پیشرفته (مانند خودروهای الکتریکی، توربین‌های بادی و نیمه‌هادی‌ها)، پایدار و رو به رشد است. محدودیت‌های چین یک شوک عرضه ایجاد می‌کند که تعادل بازار را بر هم می‌زند. پیش‌بینی می‌شود شرکت‌ها برای تأمین منابع از تولیدکنندگان غیرچینی مانند Lynas Rare Earths (استرالیا) یا MP Materials (ایالات متحده) با پرداخت هزینه بالاتر رقابت کنند که این امر به افزایش هزینه‌های تولید در صنایع پایین‌دستی منجر می‌شود.

تأثیر بر هزینه‌های تولید: شرکت‌هایی مانند ASML و Applied Materials با افزایش هزینه مستقیم در قطعات وارداتی و همچنین هزینه‌های غیرمستقیم ناشی از تأخیر در زنجیره تأمین مواجه خواهند شد. این هزینه‌ها در نهایت یا به مشتریان (تراشه‌سازان مانند TSMC وIntel ) منتقل می‌شود یا حاشیه سود این شرکت‌ها را کاهش می‌دهد و بر ارزش سهام آن‌ها تأثیر منفی می‌گذارد.

تحلیل کیفی و ژئوپلیتیک

ملی‌گرایی منابع: اقدام چین نمونه بارز ملی‌گرایی منابع است که در آن یک کشور از کنترل خود بر منابع طبیعی استراتژیک برای دستیابی به اهداف سیاسی و اقتصادی بهره می‌برد. این سیاست صرفاً یک اقدام تجاری نیست، بلکه بخشی از استراتژی بلندمدت چین برای تسلط بر زنجیره‌های تأمین فناوری‌های آینده است. این امر به طور مستقیم سرمایه‌گذاری در بخش معدن چین را برای شرکت‌های خارجی پرریسک‌تر می‌کند و همزمان محرکی قوی برای دولت‌های غربی ایجاد می‌کند تا با ارائه یارانه‌ها و تسهیلات قانونی، از پروژه‌های معدنی در خاک خود یا کشورهای متحد حمایت کنند.

ریسک‌های ژئوپلیتیک و تشدید تنش‌ها: گزارش نشان می‌دهد که جنگ تجاری از تعرفه بر کالاهای مصرفی به یک رویارویی استراتژیک بر سر فناوری‌های حیاتی تبدیل شده است. اقدام چین و پاسخ تلافی‌جویانه آمریکا، ریسک یک جنگ سرد فناوری را افزایش داده است که می‌تواند به دوپاره شدن زنجیره‌های تأمین جهانی منجر شود؛ یک زنجیره تحت رهبری چین و دیگری تحت رهبری ایالات متحده. این وضعیت، عدم قطعیت را برای تمام بازیگران اقتصادی افزایش می‌دهد.

واکنش متحدان آمریکا: واکنش آلمان و تایوان نشان می‌دهد که این بحران تنها به چین و آمریکا محدود نمی‌شود. اقتصادهای پیشرفته جهان که به شدت به نیمه‌هادی‌ها وابسته‌اند، اکنون مجبورند در سیاست‌های تأمین مواد اولیه خود بازنگری کنند. این امر می‌تواند به شکل‌گیری ائتلاف‌های جدید برای تأمین مواد معدنی حیاتی (مانندMinerals Security Partnership) و تقویت همکاری‌های فناورانه میان کشورهای همسو منجر شود.

تحلیل سناریو

سناریوی اول (خوش‌بینانه): کاهش تنش‌ها

در این سناریو، محدودیت‌ها یک تاکتیک مذاکراتی کوتاه‌مدت بوده و پیش از اجرایی شدن کامل، دو طرف به یک آتش‌بس جدید دست می‌یابند. چین مجوزهای صادراتی را با سهولت صادر می‌کند و آمریکا از اعمال تعرفه‌های ۱۳۰ درصدی صرف‌نظر می‌کند.

پیامدها: قیمت عناصر نادر خاکی پس از یک جهش کوتاه‌مدت، به ثبات می‌رسد. اختلال در زنجیره تأمین به حداقل می‌رسد، اما این بحران به عنوان یک زنگ خطر عمل کرده و سرمایه‌گذاری‌های غرب در تنوع‌بخشی به منابع با سرعتی کمتر ادامه می‌یابد.

سناریوی دوم (بدبینانه): جنگ تمام‌عیار تجاری

چین محدودیت‌ها را به طور کامل و سخت‌گیرانه اجرا می‌کند و صادرات به شرکت‌های آمریکایی و متحدانش را متوقف می‌سازد. آمریکا نیز با اعمال تعرفه‌های سنگین، محدودیت‌های گسترده بر نرم‌افزار و احتمالاً تحریم شرکت‌های چینی پاسخ می‌دهد.

پیامدها: بازار با کمبود شدید و جهش قیمتی انفجاری در عناصر نادر خاکی مواجه می‌شود. تولید در صنایع نیمه‌هادی، دفاعی و انرژی‌های تجدیدپذیر دچار اختلال جدی می‌شود. جهان به سمت یک زنجیره تأمین دوپاره حرکت می‌کند که هزینه‌های هنگفتی برای مصرف‌کنندگان و شرکت‌ها در پی خواهد داشت.

سناریوی سوم (ادامه وضع موجود): فرسایش و عدم قطعیت

چین به صورت گزینشی و غیرشفاف از ابزار کنترل صادرات استفاده می‌کند و بوروکراسی صدور مجوز را پیچیده می‌سازد. آمریکا نیز تعرفه‌ها را حفظ کرده و به اعمال فشار ادامه می‌دهد.

پیامدها: این سناریو ریسک و عدم قطعیت را به یک ویژگی دائمی در بازار تبدیل می‌کند. شرکت‌ها مجبور به سرمایه‌گذاری‌های پرهزینه برای ایجاد زنجیره‌های تأمین موازی می‌شوند. این وضعیت برای سرمایه‌گذاران فرصت‌هایی در شرکت‌های معدنی غیرچینی و فناوری‌های بازیافت ایجاد می‌کند، اما ریسک سرمایه‌گذاری در شرکت‌های به شدت وابسته به چین را به طور قابل توجهی بالا می‌برد.

ذی‌نفعان کلیدی

تولیدکنندگان تجهیزات نیمه‌هادی (مانندASML): این شرکت‌ها در خط مقدم بحران قرار دارند. وابستگی آن‌ها به قطعات دقیق ساخته‌شده با عناصر نادر خاکی، آن‌ها را به شدت آسیب‌پذیر می‌کند. استراتژی آن‌ها شامل لابی با دولت‌ها برای یافتن راه‌حل‌های دیپلماتیک و تسریع تحقیق و توسعه برای یافتن مواد جایگزین خواهد بود.

تراشه‌سازان (مانندTSMC ,Intel ,Samsung): با ریسک دوگانه افزایش هزینه تجهیزات و کمبود احتمالی مواد شیمیایی مبتنی بر عناصر نادر خاکی مواجه هستند. آن‌ها فشار را بر تأمین‌کنندگان خود برای تنوع‌بخشی افزایش داده و به دنبال انعقاد قراردادهای بلندمدت با منابع غیرچینی خواهند بود.

دولت‌های غربی (آمریکا، اتحادیه اروپا): این اقدام را تهدیدی برای امنیت ملی و اقتصادی خود می‌بینند. اولویت اصلی آن‌ها حمایت از ایجاد یک زنجیره تأمین مستقل از طریق سرمایه‌گذاری‌های دولتی، تسهیل قوانین معدن‌کاری و ایجاد ذخایر استراتژیک خواهد بود.

سرمایه‌گذاران: با محیطی پر از نوسان و ریسک ژئوپلیتیک روبرو هستند. ریسک اصلی متوجه شرکت‌هایی است که در زنجیره تأمین چین گرفتار شده‌اند. فرصت‌ها در سهام شرکت‌های معدنی فعال در استرالیا، کانادا و آمریکا، و همچنین شرکت‌های پیشرو در زمینه بازیافت عناصر نادر خاکی نهفته است.

دولت چین: از اهرم فشار خود برای مقابله با سیاست‌های آمریکا و نمایش قدرت فناورانه خود استفاده می‌کند. با این حال، در بلندمدت این ریسک وجود دارد که با تسریع تلاش‌های جهانی برای یافتن جایگزین، این اهرم استراتژیک تضعیف شود.

نکات کلیدی

سلاح‌سازی عناصر نادر خاکی: چین با اعمال کنترل‌های سخت‌گیرانه صادراتی، از جایگاه مسلط خود در بازار عناصر نادر خاکی به عنوان یک سلاح ژئوپلیتیک در جنگ تجاری با ایالات متحده استفاده می‌کند. این اقدام مستقیماً صنعت نیمه‌هادی‌ها و هوش مصنوعی را هدف قرار داده است.

ریسک فوری برای زنجیره تأمین: شرکت‌های کلیدی مانند ASML (تولیدکننده تجهیزات لیتوگرافی) و دیگر سازندگان تراشه با ریسک فوری تأخیر در تولید و افزایش شدید هزینه‌ها مواجه هستند. قیمت قطعاتی مانند آهن‌رباهای تخصصی در حال افزایش است.

پاسخ تلافی‌جویانه آمریکا: ایالات متحده با تهدید به اعمال تعرفه ۱۳۰ درصدی و کنترل صادرات نرم‌افزارهای حیاتی، تنش‌ها را تشدید کرده است. این وضعیت، بازار را در معرض یک چرخه اقدامات تلافی‌جویانه قرار داده که پیش‌بینی‌پذیری را از بین می‌برد.

ضرورت فوری تنوع‌بخشی: این بحران، نیاز استراتژیک برای کشورهای غربی و شرکت‌های فناوری به منظور کاهش وابستگی به چین را برجسته می‌سازد. سرمایه‌گذاری در معادن خارج از چین، فناوری‌های بازیافت و تحقیق بر روی مواد جایگزین، دیگر یک گزینه نیست، بلکه یک ضرورت است.

جمع‌بندی

اقدام چین در محدودسازی صادرات عناصر نادر خاکی، نقطه عطفی در مناقشات ژئوپلیتیک جهانی است که نشان می‌دهد کنترل بر مواد اولیه استراتژیک به اندازه برتری فناورانه اهمیت دارد. این بحران، شکنندگی زنجیره تأمین جهانی نیمه‌هادی‌ها را آشکار ساخته و ضرورت بازنگری در استراتژی‌های وابستگی به یک منبع واحد را برای شرکت‌ها و دولت‌ها به یک اولویت فوری تبدیل کرده است. بازار کامودیتی‌ها وارد دوره‌ای از عدم قطعیت شدید شده است که در آن ریسک‌های سیاسی و ژئوپلیتیک، بیش از عوامل بنیادین عرضه و تقاضا، جهت‌گیری قیمت‌ها را تعیین می‌کنند. جهان در آستانه یک تغییر ساختاری در زنجیره‌های تأمین فناوری قرار دارد و بازیگرانی که سریع‌تر خود را با این واقعیت جدید تطبیق دهند، برندگان این عرصه خواهند بود.