چین برای جلوگیری از استفاده نظامی آمریکا از عناصر نادر خاکی اقدام می‌کند
گزارشی که روز چهارشنبه در وال‌استریت‌ژورنال منتشر شد، حاکی از آن است که چین با وجود موافقت خود برای کاهش محدودیت‌های صادراتی بر عناصر نادر خاکی، در حال طراحی رژیم صدور مجوز جدیدی است تا صادرات محموله‌ها به شرکت‌های مرتبط با ارتش آمریکا همچنان محدود باقی بماند. دولت پکن قصد دارد چهارچوبی تحت عنوان کاربر نهایی تأیید شده (VEU) معرفی کند. در این چهارچوب، شرکت‌هایی که ارتباطی با پیمانکاران دفاعی آمریکا ندارند در اولویت قرار می‌گیرند تا مجوزهای صادراتی سریع‌تری برای عناصر نادر خاکی و سایر مواد حساس دریافت کنند، در حالی که بر صادرات اقلام با کاربرد دوگانه نظارت دقیق‌تری باقی می‌ماند. گزارش وال‌استریت‌ژورنال می‌افزاید که این سیستم جدید طوری طراحی شده است که به شی جین‌پینگ، رهبر چین، این امکان را می‌دهد که در حالی که به آتش‌بس تجاری با دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، وفادار می‌ماند، جریان موادی مانند عناصر نادر خاکی و دیگر مواد استراتژیک را تسهیل کند، بدون آنکه اولویت‌های امنیت ملی چین به خطر افتد.
در ماه آوریل گذشته، چین محدودیت‌های شدیدی بر صادرات عناصر نادر خاکی و محصولات مرتبط اعمال کرد و از موقعیت انحصاری خود در استخراج و فرآوری این مواد به‌عنوان اهرمی در مذاکرات تجاری با آمریکا استفاده نمود. آهنرباهای ساخته شده از عناصر نادر خاکی نه تنها در محصولات غیرنظامی مانند خودروهای برقی و لوازم الکترونیکی کاربرد دارند، بلکه در موارد نظامی نیز از جمله در جت‌های جنگنده، زیردریایی‌ها و پهپادهای تهاجمی مورد نیاز هستند. چنانچه سیستم VEU با دقت اجرا شود، فرایند تأمین مواد کلیدی از چین برای تولیدکنندگان خودروسازی و هوافضای آمریکا و اروپا دشوارتر خواهد شد؛ به‌وهیژه آن دسته از شرکت‌هایی که محصولاتشان در هر دو بازار غیرنظامی و نظامی کاربرد دارند. بر اساس گزارش وال‌استریت‌ژورنال، پکن چارچوب پیشنهادی خود را با الهام از سیستمی شبیه VEU ایالات متحده طراحی کرده است. طبق قانون آمریکا که از سال ۲۰۰۷ لازم‌الاجراست، برخی شرکت‌های چینی می‌توانند کالاهای حساس را از طریق مکانیزمی تسهیل‌شده وارد نمایند، بدون اینکه برای هر محموله مجوز جداگانه‌ای لازم باشد. نسخه چینی نیز به شکل مشابه، مجوز عمومی را برای کاربران تأیید شده صادر می‌کند؛ مشروط بر اینکه این کاربران الزامات انطباقی نظیر بازرسی‌های تأسیسات را رعایت کنند.
با این حال، منابع وال‌استریت‌ژورنال می‌گویند که پکن هنوز مشخص نکرده است کدام شرکت‌ها احتمالاً واجد شرایط خواهند بود یا این مجوزها تا چه زمانی اعتبار دارند. این منابع یادآور شده‌اند که جزئیات این چارچوب هنوز در حال تکمیل است و پیش از اجرایی شدن ممکن است تغییراتی در آن اعمال شود. اقدام جدید چین در پی ماه‌ها تنش تجاری و پیام‌های متناقض درباره سیاست صادراتی این کشور صورت می‌گیرد. اگرچه پس از توافق آتش‌بس ۳۰ اکتبر میان دونالد ترامپ و شی جین‌پینگ هر دو طرف بر کاهش محدودیت‌های تجاری تأکید کردند، اما صادرات آهنرباهای مبتنی بر عناصر نادر خاکی چین به آمریکا در ماه سپتامبر نسبت به اوت ۲۹ درصد کاهش یافته است که نشان‌دهنده تداوم اختلالات در زنجیره تأمین است.
تحلیل و جمع بندی
بر اساس تنها داده کمّی ارائه‌شده در متن، جدول زیر تهیه شده است که وضعیت کوتاه‌مدت بازار را نشان می‌دهد:
این داده، مهم‌ترین بخش کمّی گزارش است. این آمار مربوط به حدود دو ماه پیش است و اهمیت بالایی دارد. کاهش ۲۹ درصدی صادرات در ماه سپتامبر، آن هم پیش از اعلام رسمی سیستم VEU و علیرغم تلاش‌ها برای «آتش‌بس تجاری» (که به تازگی در ۳۰ اکتبر رخ داده)، سیگنالی قدرتمند مبنی بر تداوم اختلالات عملی در زنجیره تامین است. این داده نشان می‌دهد که تنش‌های تجاری فراتر از توافق‌های سیاسی سطح بالا، در سطح اجرایی و بوروکراتیک ادامه داشته و بر جریان فیزیکی کالا تاثیر مستقیم گذاشته است.
تحلیل کمی
طبق داده‌های گزارش مذکور، تنها معیار عددی ارائه شده مربوط به کاهش ۲۹ درصدی صادرات آهنرباهای عناصر نادر خاکی چین به آمریکا در ماه سپتامبر (نسبت به ماه آگوست) است. این آمار مهم‌ترین داده کمی گزارش به حساب می‌آید و با توجه به اینکه مربوط به حدود دو ماه پیش است، اهمیت بالایی دارد. کاهش ۲۹ درصدی صادرات در سپتامبر، حتی پیش از اعلام رسمی سیستم VEU و در شرایطی که به تازگی آتش‌بس ۳۰ اکتبر برقرار شده بود، سیگنالی قوی از استمرار اختلالات جاری در زنجیره تأمین محسوب می‌شود. این داده نشان می‌دهد که تنش‌های تجاری فراتر از توافقات سیاسی سطح بالا در سطوح اجرایی و بوروکراتیک ادامه یافته و جریان فیزیکی کالاها را تحت تأثیر قرار داده است.
اختلال در عرضه فیزیکی: تنها داده کمی گزارش به کاهش ۲۹ درصدی صادرات آهنرباهای عناصر نادر خاکی چین به آمریکا در ماه سپتامبر اشاره دارد. این رقم نشان می‌دهد که علیرغم لفاظی‌های سیاسی پس از آتش‌بس ۳۰ اکتبر، واقعیت‌های تجاری با آن همخوانی نداشته است. این کاهش ممکن است ناشی از احتیاط خریداران، اعمال فشارهای پیش از اعلام رسمی یا سردرگمی‌های اداری باشد. به هر حال، این داده تأیید می‌کند که در کوتاه‌مدت عدم قطعیت و نوسان عرضه در بازار به شدت افزایش یافته است.
فقدان داده قیمتی: گزارش اشاره‌ای به تأثیر این افت در قیمت‌ها نکرده است. اما بر اساس اصول بنیادین بازار، افت ناگهانی و چشمگیر عرضه یک کالای استراتژیک (آهنرباهای مبتنی بر عناصر نادر خاکی) از جانب بزرگ‌ترین بازیگر بازار (چین) به‌طور منطقی باید موجب فشار افزایشی بر قیمت‌ها برای مصرف‌کنندگان نهایی در آمریکا شده باشد.
تحلیل کیفی و ژئوپلیتیک
گزارش وال‌استریت‌ژورنال نشان می‌دهد چین رویکرد خود را از اعمال فشار همه‌جانبه به استفاده از ابزارهای هدفمند تغییر داده است:
چین به جای ممنوعیت مطلق صادرات، که پیش‌تر در ماه آوریل به‌عنوان اهرم فشار در مذاکرات به‌کار گرفته شده بود، در پی ایجاد سیستمی هوشمند و تبعیض‌آمیز است. سیستم VEU به پکن این امکان را می‌دهد تا ضمن حفظ درآمدهای صادراتی بخش‌های غیرنظامی (مانند خودروهای الکتریکی)، کانال‌های حساس دفاع آمریکا را هدف قرار دهد و در این مسیر «امنیت ملی» خود را تأمین کند.
تهدید شرکت‌های دو منظوره: شرکت‌های غربی در بخش‌هایی مانند خودروسازی و هوافضا که محصولاتشان کاربرد هم‌زمان غیرنظامی و نظامی دارد، اکنون در موقعیتی پیچیده قرار گرفته‌اند. این شرکت‌ها برای ادامه دسترسی به مواد اولیه بخش غیرنظامی خود، باید ثابت کنند که این مواد به بخش نظامی‌شان منتقل نمی‌شود؛ امری که اثبات آن دشوار است و نیازمند بازرسی‌های فنی توسط مقامات چین می‌باشد.
اقدام متقابل (الگوبرداری از VEU آمریکا): گزارش به درستی اشاره می‌کند که سیستم پیشنهادی چین کاملاً از الگوی VEU ایالات متحده الهام گرفته شده است (سیستمی که از سال ۲۰۰۷ علیه چین اجرا می‌شود). این موضوع به‌عنوان یک سیگنال ژئوپلیتیک تلقی می‌شود؛ نشان می‌دهد که چین آماده است با بهره‌گیری از ابزارهای قانونی و اداری مشابه، به جای درگیری تجاری تمام‌عیار، به مقابله بپردازد.
عدم قطعیت به مثابه سلاح: یکی از نکات کلیدی گزارش به ابهام در جزئیات اجرای این طرح اشاره دارد (مثلاً اینکه کدام شرکت‌ها مشمول این سیستم خواهند شد و مجوزها چه مدت اعتبار دارند). این عدم قطعیت ذاتی به‌خودی‌خود ابزاری برای فشار تبدیل می‌شود؛ زیرا شرکت‌های آمریکایی و اروپایی را در برنامه‌ریزی بلندمدت تردید می‌کند و ریسک سرمایه‌گذاری در خطوط تولید جدید را افزایش می‌دهد.
تحلیل سناریو
براساس سیاست جدید چین، سناریوهای مختلفی برای آینده زنجیره تأمین مواد نادر خاکی قابل تصور است:
سناریوی اول (خوش‌بینانه): در این حالت چین سیستم VEU را عمدتاً بر شرکت‌های فعال در بخش دفاعی آمریکا متمرکز می‌کند. در این صورت، مجوزهای سریع برای تولیدکنندگان بزرگ غیرنظامی (مانند خودروسازی و الکترونیک) صادر شده و اختلال ۲۹ درصدی سپتامبر برطرف می‌شود. بدین ترتیب، توافق آتش‌بس ۳۰ اکتبر حفظ شده و بازار مواد نادر خاکی به ثبات نسبی بازمی‌گردد.
سناریوی دوم (بدبینانه): پکن با استفاده از الزامات «بازرسی تأسیسات» و ابهام در قوانین، بسیاری از شرکت‌های بزرگ غربی (به‌ویژه اروپایی و آمریکایی) را به دلیل ریسک کاربرد دوگانه محصولاتشان در دریافت مجوز با تأخیر یا رد صلاحیت مواجه می‌کند. این وضعیت عملاً منجر به قطع زنجیره تأمین برای صنایع استراتژیک غرب (مانند هوافضا و خودروهای برقی) می‌شود و در نتیجه شوک شدیدی به عرضه و قیمت‌ها وارد می‌کند.
سناریوی سوم (وضعیت مبهم ادامه دارد): سیستم VEU اجرایی می‌شود اما فرآیند تأیید همچنان کند و غیرشفاف باقی می‌ماند (همان‌طور که گزارش تأکید کرده، جزئیات هنوز «نهایی نشده» است). در این سناریو، ابهام ادامه یافته و اختلالاتی نظیر کاهش ۲۹ درصدی سپتامبر به بخشی از هزینه‌های عادی تجارت تبدیل می‌شوند. این وضعیت به تداوم فشار ریسک و هزینه برای سرمایه‌گذاران و مصرف‌کنندگان غربی منجر خواهد شد.
ذی‌نفعان کلیدی
مبتنی بر تحلیل فوق، ذی‌نفعان اصلی این تحول به شرح زیر هستند:
تولیدکنندگان غربی (خودرو و هوافضا): در کوتاه‌مدت از همه بیشتر آسیب خواهند دید. این شرکت‌ها که باید میان اولویت‌های امنیت ملی کشورهای خود و نیاز حیاتی به مواد اولیه چینی توازن برقرار کنند، تحت فشار قرار می‌گیرند و با افزایش هزینه‌های انطباق و خطر قطع عرضه مواجه می‌شوند.
پیمانکاران دفاعی آمریکا: هدف مستقیم سیاست جدید هستند. این شرکت‌ها احتمالاً دسترسی خود به منبع اصلی تأمین عناصر نادر خاکی (چین) را از دست می‌دهند و مجبور می‌شوند سریعاً به دنبال منابع جایگزین بگردند (موضوعی که گزارش به آن اشاره نکرده است).
دولت چین: بدون شک برنده استراتژیک این تحول است. اجرای سیستم VEU به پکن امکان می‌دهد هم ظاهراً به آتش‌بس تجاری با ترامپ وفادار بماند (با تسهیل صادرات به مشتریان غیرنظامی) و هم «امنیت ملی» خود را با مسدود کردن دسترسی ارتش آمریکا به عناصر نادر خاکی تامین کند.
سرمایه‌گذاران در بخش کالاهای اساسی (کامودیتی): این گروه در کوتاه‌مدت با دوره‌ای از بی‌ثباتی و عدم اطمینان شدید روبه‌رو خواهد بود. سرمایه‌گذاری در شرکت‌های غربی وابسته به عناصر نادر خاکی چین اکنون با ریسک بسیار بالایی همراه شده است.
نکات کلیدی
سیاست اصلی: چین رویکرد خود را از اعمال محدودیت مطلق به کنترل هدفمند صادرات عناصر نادر خاکی تغییر داده است.
ابزار جدید: سیستم کاربر نهایی تأیید شده (VEU) برای جداسازی خریداران غیرنظامی از خریداران نظامی طراحی شده است.
خطر پنهان: شرکت‌های دارای کاربرد دوگانه (مانند خودروسازی و هوافضا) در معرض قطع دسترسی یا تحمیل هزینه‌های انطباق جدید قرار دارند.
واقعیت بازار: علیرغم آتش‌بس سیاسی ۳۰ اکتبر، داده‌های واقعی (کاهش ۲۹ درصدی صادرات در سپتامبر) نشان می‌دهد اختلال در عرضه ادامه یافته است.
پیامد کلیدی: عدم قطعیت عامل اصلی ریسک بازار باقی می‌ماند. جزئیات سیستم VEU همچنان مبهم است و این عدم شفافیت برنامه‌ریزی در زنجیره تأمین را مختل می‌کند.
چشم‌انداز
انتظار می‌رود این اقدام منجر به دوشاخه‌شدن زنجیره تأمین عناصر نادر خاکی شود: یک مسیر داخلی در چین برای مصارف تأیید شده، و یک مسیر مستقل خارجی (گران‌تر و توسعه‌نیافته‌تر) برای کاربردهای استراتژیک غربی (اگرچه گزارش به این پیامد به طور مستقیم اشاره نکرده است).
جمع‌بندی
گزارش وال‌استریت‌ژورنال تأیید می‌کند که تنش‌ها در بازار عناصر نادر خاکی از سطح مذاکرات تجاری فراتر رفته و به یک درگیری پیچیده حقوقی و اداری تبدیل شده است. سیستم VEU ابزاری ژئوپلیتیکی دقیق است که خطرات قابل توجهی را برای مصرف‌کنندگان صنعتی غربی ایجاد می‌کند.